(E Book 221) मनोपदेश भाग २ श्लोक २१ ते ४०.

भाग १ श्लोक १ ते श्लोक  २०

• 'मनोपदेश- मनाचे श्लोक' या ग्रंथाचे महत्त्वआणि उपदेशाचे सार.

• "समर्थ रामदास स्वामी विरचित 'मनाचे श्लोक' हा केवळ एक काव्यसंग्रह नसून, तो जीवनाला योग्य दिशा देणारा एक तेजस्वी दीपस्तंभ आहे. मनाच्या शुद्धतेपासून ते परमार्थ प्राप्तीपर्यंतच्या प्रवासात हे श्लोक आपल्याला मार्गदर्शन करतात. आत्मचिंतन, सदाचार आणि ईश्वरनिष्ठा यांचा संदेश देणारा हा ग्रंथ प्रत्येक मनाला शांती आणि समाधान देईल."

हे पुस्तक वाचकाला आजच्या जीवनात वावरताना मनःशांती, आत्मोन्नती, सदाचार सत्कर्माची प्रेरणा, आध्यात्मिक मार्गदर्शन देईल.

संपादकीय

प्रिय वाचकहो,

'मनोपदेश - मनाचे श्लोक' या समर्थ रामदास स्वामींच्या अतुलनीय ग्रंथाचा भाग २ आपल्या हाती देताना मला विशेष आनंद होत आहे. गेल्या अनेक वर्षांपासून नाडी ग्रंथ महर्षी, जसे की अगस्त्य, भृगु, अत्री आणि अन्य यांच्या दिव्य मार्गदर्शनाने प्रेरित होऊन, प्राचीन भारतीय ज्ञान आणि आध्यात्मिक विचारांचा अभ्यास करण्याची संधी मला मिळाली. या प्रेरणेतूनच, आजच्या वेगवान आणि ताणतणावाच्या जीवनात मनाला शांती आणि योग्य दिशा मिळावी या उद्देशाने, 'मनाचे श्लोक' या ग्रंथाला नव्या स्वरूपात आपल्यासमोर आणण्याचा हा छोटासा प्रयत्न आहे.

समर्थ रामदास स्वामींनी त्यांच्या श्लोकांतून मानवी मनाचे सखोल विश्लेषण केले आहे आणि त्याला उच्च नैतिक तसेच आध्यात्मिक मूल्यांकडे कसे वळवावे, याचे सोपे पण प्रभावी मार्गदर्शन केले आहे. प्रत्येक श्लोकातील गहन अर्थ, त्याचे सोपे मराठी, हिंदी आणि इंग्रजी भाषांतर तसेच सविस्तर भाष्य यामुळे वाचकांना या विचारांची खोली सहजपणे अनुभवता येईल अशी मला आशा आहे.

एक विनम्र आरंभ: गणेशाची प्रार्थना

कुठल्याही शुभ कार्याचा आरंभ गणेश वंदनेने करणे ही भारतीय संस्कृतीची एक सुंदर परंपरा आहे. हे केवळ धार्मिक कर्मकांड नसून, त्यामागे एक सखोल वैचारिक पाया आहे. आपण आपल्या बुद्धी आणि ज्ञानाचा मूळ स्रोत परमेश्वर आहे, हे मान्य करतो. गणेश हा 'बुद्धीची देवता' आणि 'विघ्नहर्ता' मानला जातो. त्याला वंदन करून, आपण आपल्यातील अहंकार दूर करतो आणि मनाची नकारात्मकता बाजूला सारून, सकारात्मक व स्वच्छ मनाने कार्याला सुरुवात करतो. हा ग्रंथ म्हणजे ज्ञानाचा प्रवास आहे, आणि म्हणूनच ज्ञानाच्या या प्रवासाचा प्रारंभ गणेशाच्या आशीर्वादाने करणे ही एक वैचारिक आणि आध्यात्मिक शुचिता आहे.

व्याकरण विचार व भाष्य: संक्षिप्त वैशिष्ट्ये

भुजंगप्रयात वृत्त, अनुप्रास आणि यमक अलंकार:

•  १. भुजंगप्रयात वृत्त

• लक्षण:हे अक्षरगणवृत्त आहे. यात लघुगुरू क्रमानुसार य-गण (लघु-गुरू-गुरू) चार वेळा येतात.

• प्रत्येक चरणातील अक्षरे:प्रत्येक चरणात १२ अक्षरे असतात (४ य-गण * ३ अक्षरे = १२).

• यती (विश्रांती):६ व्या अक्षरानंतर यती (विश्रांती) असते.

• उदाहरण:समर्थ रामदास स्वामींनी लिहिलेले 'मनाचे श्लोक' हे भुजंगप्रयात वृत्तात आहेत.

• v २. अलंकार: या श्लोकात 'अनुप्रास' अलंकार आहे.

• उदा. १:"गणाधीश जो ईश सर्वां गुणांचा। मुळारंभ आरंभ तो निर्गुणाचा" या ओळीत 'ग' आणि 'अ' (आरंभ, आरंभ) या अक्षरांची पुनरावृत्ती होऊन एक विशिष्ट ध्वनी आणि लय निर्माण होते.

• उदा. २:"नमूं शारदा मूळ चत्वार वाचा।" या ओळीत 'च' या अक्षराची पुनरावृत्ती (चत्वार, वाचा) तसेच 'शारदा' आणि 'चत्वार' यांच्या उच्चारातील साम्य हे अनुप्रास अलंकाराचे वैशिष्ट्य दर्शवते. एकाच शब्दातील किंवा जवळच्या शब्दातील अक्षरांची पुनरावृत्ती होऊन एक विशिष्ट ध्वनी किंवा लय निर्माण होते, हे अनुप्रास अलंकाराचे वैशिष्ट्य आहे.

• v ३. यमक अलंकार

• परिभाषा:जेव्हा कवितेच्या प्रत्येक चरणाच्या शेवटी किंवा ठराविक ठिकाणी समान उच्चाराचे शब्द किंवा अक्षरसमूह येतात, ज्यामुळे नादसौंदर्य निर्माण होते, तेव्हा 'यमक' अलंकार होतो.

• वैशिष्ट्ये:

• चरणांच्या शेवटी समान अक्षर किंवा अक्षरसमूह येतात.

• यामुळे कवितेला गेयता प्राप्त होते.

• उत्कृष्ट उदाहरण:गणाधीश जो ईश सर्वां गुणांचा। मुळारंभ आरंभ तो निर्गुणाचा॥ नमूं शारदा मूळ चत्वार वाचा। गमूं पंथ आनंत या राघवाचा॥१॥